ਸੰਸਕਾਰ

ਊਸ਼ਾ ਮਹਿਤਾ ਦੀਪਾ

ਰੇਣੂ ਆਪਣੇ ਘਰ ਵਿਚ ਹਲਚਲ ਵੇਖ ਰਹੀ ਸੀ। ਉਹਦਾ ਬੇਟਾ ਵਿਨਾਇਕ ਪਟਾਕਿਆਂ ਅਤੇ ਫੁਲਝੜੀਆਂ ਦੇ ਰੰਗ-ਬਰੰਗੇ ਡੱਬੇ ਲੈ ਕੇ ਆਇਆ ਸੀ। ਬੱਚੇ ਬੜੀ ਬੇਚੈਨੀ ਨਾਲ ਉਹਨਾਂ ਡੱਬਿਆਂ ਦੇ ਖੋਲ੍ਹੇ ਜਾਣ ਦੀ ਉਡੀਕ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ। ਇਹ ਸਭ ਦੇਖ ਰੇਣੂ ਅੰਦਰ ਹੀ ਅੰਦਰ ਉਬਲ ਰਹੀ ਸੀ। ਜਦੋਂ ਉਸ ਤੋਂ ਨਹੀਂ ਰਿਹਾ ਗਿਆ ਤਾਂ ਉਸਨੇ ਵਿਨਾਇਕ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਕੋਲ ਸੱਦਿਆ ਤੇ ਕਿਹਾ, “ਬੇਟੇ, ਅਜੇ ਤਾਂ ਤੇਰੇ ਪਿਤਾ ਦੀ ਮੌਤ ਨੂੰ ਇਕ ਮਹੀਨਾ ਹੀ ਹੋਇਆ ਹੈ ਤੇ ਤੁਸੀਂ ਦੀਵਾਲੀ ਮਨਾਉਣ ਦੀ ਤਿਆਰੀ ਕਰ ਰਹੇ ਹੋ। ਸਾਲ ਭਰ ਕੋਈ ਤਿਉਹਾਰ ਨਹੀਂ ਮਨਾਇਆ ਜਾਵੇਗਾ।”

“ਮਮਾਂ, ਕਨੁ ਤੇ ਮਨੁ ਜਿਦ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ, ਬੱਚੇ ਹਨ। ਉਹ ਭਲਾ ਇਨ੍ਹਾਂ ਰਸਮਾਂ-ਰਿਵਾਜਾਂ ਨੂੰ ਕਿੱਥੇ ਸਮਝਦੇ ਹਨ।”

“ਵਿਨਾਇਕ!” ਉਹ ਲਗਭਗ ਚੀਕ ਹੀ ਪਈ, “ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਬਚਪਣ ਤੋਂ ਜੇਕਰ ਚੰਗੇ ਸੰਸਕਾਰ ਨਹੀਂ ਦਿੱਤੇ ਜਾਂਦੇ ਤਾਂ ਉਹ ਸਾਰੀ ਉਮਰ ਸੰਸਕਾਰਹੀਨ ਹੀ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ। ਤੁਹਾਡੇ ਪਿਤਾ ਦਾ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਖੂਨ ਦਾ ਰਿਸ਼ਤਾ ਹੈ। ਖੂਨ ਦੇ ਰਿਸ਼ਤੇ ਵੀ ਜੇਕਰ ਇੰਜ ਕਰਨਗੇ ਤਾਂ…?”

“ਮਮਾਂ, ਜਦੋਂ ਦਾਦੂ ਮਰੇ ਸਨ ਤਾਂ ਪੰਦਰਾਂ ਦਿਨਾਂ ਬਾਦ ਹੀ ਹੋਲੀ ਦਾ ਤਿਉਹਾਰ ਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਤਦ ਤਾਂ ਤੁਸੀਂ ‘ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਸਭ ਮਾਫ ਐ’ ਕਹਿਕੇ ਹੋਲੀ ਖੇਡਣ ਭੇਜਤਾ ਸੀ। ਕੀ ਦਾਦੂ ਨਾਲ ਸਾਡਾ ਖੂਨ ਦਾ ਰਿਸ਼ਤਾ ਨਹੀਂ ਸੀ? ਤੁਸੀਂ ਹੀ ਇਹ ਸੰਸਕਾਰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਦਿੱਤੇ ਹਨ।” ਵਿਨਾਇਕ ਦੀ ਅਵਾਜ਼ ਜਰਾ ਤਲਖ ਸੀ।

ਰੇਣੂ ਅਵਾਕ ਵੇਖਦੀ ਰਹਿ ਗਈ। ਉਸ ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਵਿਚ ਹੰਝੂ ਆ ਗਏ। ਵਿਨਾਇਕ ਨੇ ਮਾਂ ਨੂੰ ਬਾਹਾਂ ਵਿਚ ਕੱਸ ਲਿਆ ਤੇ ਬੋਲਿਆ, “ਮਮਾਂ! ਅਸੀਂ ਦੀਵਾਲੀ ਨਹੀਂ ਮਨਾਵਾਂਗੇ। ਕਨੁ ਤੇ ਮਨੁ ਵੀ ਸਮਝ ਜਾਣਗੇ। ਪਰ ਮਮਾਂ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਭੇਦਭਾਵ ਵਾਲੇ ਸੰਸਕਾਰ ਨਾ ਦਿਓ।”

                                         -0-

ਕਸ਼ਮੀਰੀ/ ਸ਼ਮਸ਼ਾਨ ਦੀ ਦਾਸਤਾਨ

ਨਾਸਿਰ ਮੰਸੂਰ

ਇਕ ਰਾਤ ਸਭਨਾਂ ਦੀਆਂ ਨਜ਼ਰਾਂ ਤੋਂ ਬਚਕੇ ਉਹ ਚੁੱਪਚਾਪ ਬਸਤੀ ਤੋਂ ਭੱਜ ਖੜਾ ਹੋਇਆ ਤੇ ਬਹੁਤ ਦੂਰ ਇਕ ਜੰਗਲ ਵਿਚ ਰਹਿਣ ਲੱਗਾ। ਇਕ ਦਿਨ ਜਦੋਂ ਉਹ ਘੁੰਮਣ ਲਈ ਨਿਕਲਿਆ ਤਾਂ ਉਹਨੂੰ ਇਕ ਤਲਾਅ ਨਜ਼ਰ ਆਇਆ। ਉਹ ਉਸ ਵੱਲ ਵਧਿਆ। ਤਲਾਅ ਨੇੜੇ ਪਹੁੰਚ ਕੇ ਉਸਨੇ ਇਕ ਅਜੀਬ ਨਜ਼ਾਰਾ ਦੇਖਿਆ– ਤਲਾਅ ਦੇ ਉਸ ਪਾਰ ਗਿਰਝਾਂ, ਇੱਲਾਂ ਤੇ ਕਾਂ ਕਿਸੇ ਮਰਨ ਕਿਨਾਰੇ ਪਏ ਆਦਮੀ ਨੂੰ ਬੇਰਹਮੀ ਨਾਲ ਠੂੰਗਾਂ ਮਾਰ ਮਾਰ ਕੇ ਜ਼ਖ਼ਮੀ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ। ਉਹ ਦੌਡ਼ਦਾ ਹੋਇਆ ਉੱਥੇ ਪਹੁੰਚਿਆ ਤਾਂ ਮਾਸਖੋਰੇ ਪੰਛੀਆਂ ਵਿਚ ਭਾਜਡ਼ ਮੱਚ ਗਈ ਤੇ ਉਹ ਇੱਧਰ-ਉੱਧਰ ਖਿੰਡ ਗਏ।

‘ਓਏ, ਇਹ ਤਾਂ ਆਪਣਾ ਹੀ ਭਰਾ ਹੈ। ਅਣਜਾਣ ਹੈ ਤਾਂ ਕੀ ਹੋਇਆ, ਹੈ ਤਾਂ ਇਨਸਾਨ।’ ਉਸ ਵਿਚ ਮਾਨਵੀ ਸੰਵੇਦਨਾ ਜਾਗ ਉੱਠੀ।

‘ਇਸ ’ਚ ਅਜੇ ਸਾਹ ਬਾਕੀ ਹਨ।’–ਉਸਦੀ ਛਾਤੀ ਉੱਤੇ ਹੱਥ ਫੇਰਦਾ ਹੋਇਆ ਉਹ ਸੋਚਣ ਲੱਗਾ।

ਉਹ ਤਲਾਅ ਵੱਲ ਭੱਜਿਆ।  ਬੁੱਕ ਵਿਚ ਪਾਣੀ ਭਰਕੇ ਉਹਨੂੰ ਪਿਆਇਆ। ਟਿਮਟਿਮਾਉਂਦਾ ਦੀਵਾ ਬੁਝਣ ਤੋਂ ਬਚ ਗਿਆ। ਫਰਿਸ਼ਤੇ ਬੋਲ ਉੱਠੇ– “ਮਾਨਵਤਾ ਦੇ ਪੁਜਾਰੀ ਦੀ ਜੈ!”

ਖੂੰਖਾਰ ਪੰਛੀਆਂ ਨੇ ਜਦੋਂ ਆਪਣੇ ਸ਼ਿਕਾਰ ਨੂੰ ਹੱਥੋਂ ਨਿਕਲਦਿਆਂ ਦੇਖਿਆ ਤਾਂ ਉਹ ਮਾਨਵਤਾ ਦੇ ਪੁਜਾਰੀ ਤੇ ਹੀ ਟੁੱਟ ਪਏ। ਇਹ ਦੇਖ ਪਹਿਲਾ ਆਦਮੀ ਦੱਬੇ ਪੈਰੀਂ ਉੱਥੋਂ ਭੱਜ ਖੜਾ ਹੋਇਆ।

                                                 -0-

ਹਿੰਦੀ/ ਆਪਣੇ ਲਈ

ਡਾ. ਸ਼ੀਲ ਕੌਸ਼ਿਕ

ਪ੍ਰੋਵੀਡੈਂਟ ਫੰਡ ਵਿੱਚੋਂ  ਪੰਜਾਹ ਹਜ਼ਾਰ ਰੁਪਏ ਕਢਵਾਉਣ ਲਈ ਕਲਰਕ ਰਾਮ ਪ੍ਰਸਾਦ ਦੀ ਅਰਜੀ ਦੇਖ ਕੇ ਅਧਿਕਾਰੀ ਹੈਰਾਨ ਸੀ। ਉਸਨੇ ਰਾਮਪ੍ਰਸਾਦ ਨੂੰ ਸੱਦਿਆ ਤੇ ਕਿਹਾ, “ਸਿਰਫ ਤਿੰਨ ਮਹੀਨਿਆਂ ਮਗਰੋਂ ਤੁਸੀਂ ਰਿਟਾਇਰ ਹੋ ਜਾਣਾ ਹੈ। ਸਾਰੀ ਰਕਮ ਇਕੱਠੀ ਮਿਲ ਹੀ ਜਾਣੀ ਹੈ। ਫਿਰ ਇਹ ਰਕਮ ਕਿਸ ਲਈ?”

ਰਾਮ ਪ੍ਰਸਾਦ ਕੁਝ ਦੇਰ ਸੋਚਦਾ ਰਿਹਾ। ਫਿਰ ਬੋਲਿਆ, “ਸਰ! ਜਦੋਂ ਦਾ ਸਰਵਿਸ ’ਚ ਆਇਆ ਹਾਂ, ਪਤਨੀ ਤੇ ਬੱਚਿਆਂ ਦੀਆਂ ਫਰਮਾਇਸ਼ਾਂ ਹੀ ਪੂਰੀਆਂ ਕਰਨ ’ਚ ਰਿਹਾ ਹਾਂ…ਸਰ, ਦੋਸਤ ਕਹਿੰਦੇ ਰਹੇ– ਕਦੇ ਆਪਣੇ ਲਈ ਵੀ ਜੀ ਲੈ। ਸੱਤ ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਸਾਇਕਲ ਚਲਾ ਕੇ ਦਫਤਰ ਆਉਂਦਾ ਹੈਂ, ਸਾਹ ਚੜ੍ਹ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਇਕ ਸਕੂਟਰ ਕਿਉਂ ਨਹੀਂ ਲੈ ਲੈਂਦਾ।”

ਰਾਮਪ੍ਰਸਾਦ ਨੂੰ ਰੁਕਿਆ ਦੇਖ ਕੇ ਅਧਿਕਾਰੀ ਬੋਲਿਆ, “ਫਿਰ ਲਿਆ ਕਿਉਂ ਨਹੀਂ ਸਕੂਟਰ?”

“ਸਰ, ਕਿਵੇਂ ਲੈਂਦਾ? ਕਦੇ ਪੁੱਤਰ ਨੂੰ ਬਾਈਕ ਦਿਵਾਈ ਤੇ ਕਦੇ ਬੇਟੀ ਨੂੰ ਟੂਰ ’ਤੇ ਭੇਜਿਆ। ਸਾਰੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਪਰਿਵਾਰ ਲਈ ਹੀ ਖਪਾ ਦਿੱਤੀ। ਖੁਦ ਸਕੂਟਰ ਲਈ ਤਰਸਦਾ ਰਿਹਾ।”

“ਤਿੰਨ ਮਹੀਨੇ ਬਾਦ ਲੈ ਲੈਂਦਾ ਸਕੂਟਰ।” ਅਧਿਕਾਰੀ ਨੇ ਕਿਹਾ।

“ਸਰ! ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਪਤਾ ਹੈ ਕਿ ਰਿਟਾਇਰਮੈਂਟ ’ਤੇ ਮੈਨੂੰ ਕਿੰਨੇ ਪੈਸੇ ਮਿਲਣਗੇ। ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਆਪਣੀਆਂ ਜ਼ਰੂਰਤਾਂ ਦੀ ਲਿਸਟ ਬਣਾ ਲਈ ਹੋਣੀ ਹੈ। ਉਦੋਂ ਮੇਰਾ ਸਕੂਟਰ ਫਿਰ ਰਹਿ ਜਾਵੇਗਾ। ਇਸਲਈ ਮੈਂ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ…।”

                                                  -0-